بزه دیدگی و آثار ناشی از آن
ارکان اصلی جرم
در جرم‌شناسی، پدیده‌های بزه، بزه‌کار و بزه‌دیدگی به عنوان سه رکن اصلی جرم در نظر گرفته می‌شود.
هر عملی که در جامعه قوانین را نقض کند و مجازات در پی داشته باشد، «بزه» نامیده می‌شود. هر جرمی که رخ می‌دهد، دارای علل سازنده‌ای است که بر روی فرد اثر می‌گذارد و او را به سوی ناسازگاری و نابهنجاری سوق می‌دهد. پی‌آمد این سوق دادنها، ارتکاب خطا است و خاطی را به یک تعبیر «بزه‌کار» می‌نامند. بزهکاری مجموعه‌ای از جرایم است که در یک زمان و مکان معین به وقوع می‌پیوندد. بزهکاری پدیده‌ای است که بدون توجه به بزه‌کار، می‌توان آن را مورد بررسی قرار داد و تراکم جرم، اهمیت گونه‌های مختلف جرایم، تغییرات اجتماعی جرایم را از نظر مکان، زمان، نژاد، مذهب و … دقیقاً تحقیق کرد. بزهکاری یک میکروب اجتماعی است. این میکروب در محیطی که آمادگی پروراندن تبهکار نداشته باشد، بروز نمی‌کند. در ایران نیز بزهکاری به کل جرایمی گفته می‌شود که در صورت ارتکاب به موجب قوانین قصاص، دیات، حدود و تعزیرات دارای مجازات هستند.
بزه‌دیدگان ممکن است از خود جرم (بزه‌دیدگی نخستین) یا شیوه واکنش دیگران به آنان یا به جرم‌هایی که تجربه می‌کنند (قربانی شدن دومین) اثر بپذیرند. بزه‌دیدگی نخستین، اثر مستقیم و بدون واسطه جرم بر بزه‌دیده است. ممکن است بزه‌دیده به واسطه عکس‌العمل دیگران که به طور عمده خانواده و یا وابستگان بزه‌دیده و یا نظام قضائی هستند، از جرم متاثر شود که به آن بزه‌دیدگی ثانوی می‌گویند. عدم قاعده‌مندی، ناکارآمدی و ضعف طرح‌های حمایتی جامعه، تأثیر منفی را بر روی توانایی بزه‌دیدگان جهت بهبودی و تشفی خاطر پیدا کردن آنها داشته است. تحقیقات نشان می‌دهد که بزه‌دیدگی ثانوی از طریق عملکرد نادرست نظام قضائی منتهی به کاهش مشارکت بزه‌دیدگان در نظام اجتماعی شده است. پدیده بزه‌دیدگی ثانوی که در اثر کارکرد غیرصحیح نظام دادگستری بروز می‌کند، بویژه در مورد اشخاص آسیب‌پذیر از قبیل مهاجران و اقلیت‌ها درست است.
تعریف بزه دیدگی
بزه‌دیده شخصی است که از وقوع جرم متحمل ضرر و زیان می‌شود، و چنانچه تعقیب مرتکب را درخواست کند، «شاکی» و هرگاه جبران ضرر و زیان وارده را مطالبه کند، «مدعی خصوصی» نامیده می‌شود. بنابراین، بزه‌دیده یک مفهوم عام از کسی است که از وقوع جرم آسیب دیده است. این فرد می‌تواند یک شخص حقیقی مانند همه افرادی که در جامعه هستند باشد و یا یک شخص حقوقی مثل شرکت‌ها. آسیب و ضرری که به بزه‌دیده وارد می‌شود، می‌تواند مادی یا معنوی باشد. بزه‌دیده در برابر بزه‌کار قرار دارد. بزه‌کار فردی است که مرتکب جرم شده است.
علاوه بر مفهوم بزه‌دیده، در ادامه ماده 10 قانون آیین دادرسی کیفری آمده است: «… و چنانچه تعقیب متهم را درخواست کند، شاکی… نامیده می‌شود». بنا بر این ماده، شاکی خصوصی همان بزه‌دیده است که تعقیب دعوی و محکومیت کیفری متهم را به موجب شکایت، خواستار شده است.
بنابراین، در صورتی که بزه‌دیده (یعنی کسی که از جرم صدمه دیده است) اقدام به شکایت در دادسرا یا دادگاه کند و درخواست رسیدگی به عمل مجرمانه‌ای که نسبت به او صورت گرفته است داشته باشد، شاکی نامیده می‌شود. شاکی در مقابل مشتکی عنوان یا متشاکی قرار دارد. متشاکی یا مشتکی عنوان به کسی می‌گویند که از او شکایت شده است. در واقع، شکایت شاکی از جرم می‌تواند علت رسیدگی به جرم باشد، اما رضایت او نمی‌تواند مانع ادامه رسیدگی شود مگر در جرایم قابل گذشت. در حالی که در جرایم غیر قابل گذشت، رسیدگی به جرم بدون شکایت شاکی هم امکان پذیر است.
نکته: هرگاه بزه‌دیده جبران ضرر و زیان وارده را مطالبه کند، مدعی خصوصی نامیده می‌شود. شاکی می‌تواند جبران تمام ضرر و زیان‌های مادی و معنوی و منافع ممکن‌الحصول ناشی از جرم را مطالبه کند.
انواع بزهکاری
بزه‌دیدگی دارای علل و عوامل مختلفی است که جرم‌شناسان آن را به عوامل زیست‌شناختی، وضعیت جسمی، عوامل اجتماعی، انزوای مکانی و عوامل روانشناختی تقسیم می‌کنند. این عوامل متنوع می‌توانند در افراد بزه‌دیده تأثیر گذار باشند و به وقوع جرم بیافرینند.
عوامل زیست‌شناختی، همچون سن و جنس، نقش مهمی در بزه‌دیدگی ایفا می‌کنند. برخی از افراد در دوران خاصی از زندگی، نظیر نوجوانی یا جوانی، به دلیل تجربیات خاص، ممکن است به عنوان بزه‌دیده واقع شوند. همچنین، وضعیت جسمی فرد، از جمله معلولیت‌های جسمی یا روانی، نیز می‌تواند عاملی برای بزه‌دیدگی باشد.
عوامل اجتماعی نیز نقش بسیار حائز اهمیتی در بزه‌دیدگی ایفا می‌کنند. مشاغل خطرناک، شیوه زندگی، شرایط اقتصادی ناپایدار (فقر و اخراج از کار)، و حتی انزوای مکانی (مانند وجود پارکینگ‌های بدون نگهبان) ممکن است افراد را به بزه‌دیدگی ترغیب کنند. عدم دسترسی به منابع اقتصادی و اجتماعی می‌تواند فرآیند بزه‌دیدگی را تسریع کند.
عوامل روانشناختی نیز می‌توانند در بزه‌دیدگی تأثیرگذار باشند. افراد با وضعیت‌های روانی خاص، مانند استرس یا افسردگی، ممکن است به عنوان بزه‌دیده واقع شوند. همچنین، تأثیرات اجتماعی و روانی افراد در محیط زندگی‌شان نیز می‌تواند در بزه‌دیدگی تأثیرگذار باشد.
تحقیقات نشان می‌دهد که نوع و کیفیت جرایم نیز تأثیرگذار است. به عنوان مثال، مال باختگان سرقت ممکن است افراد متمول و یا دارای بضاعت قابل توجهی باشند. البته، این مسئله نافی سرقت از افراد فقیر نمی‌تواند باشد. بنابراین، وجود شرایط اقتصادی خاص و یا اوضاع و احوال قربانی می‌تواند ارتکاب عمل مجرمانه را تسهیل کند.
به عبارت دیگر، هر بزه‌دیده ممکن است شرایط و وضعیت خود را داشته باشد که مجرم را به سوی وی جلب کند. این تفاوت‌ها در شرایط مجنی علیه، تأثیرگذاری متفاوتی بر روی ارتکاب جرم دارد و نیازمند توجه به نحوه پیشگیری و حمایت از افراد مختلف بزه‌دیده می‌باشد.
